E-Pazaryeri Platformları Sektör İncelemesi Ön Raporu Bölüm 1: “Kaptan bir cisim yaklaşıyor”

Giriş

Charles Dickens, İki Şehrin Hikâyesi adlı romanına tüm zamanların en iyi giriş cümlelerinden biriyle başlar: “Zamanların en iyisiydi, zamanların en kötüsüydü, hem akıl çağıydı, hem aptallık, hem inanç devriydi, hem de kuşku, Aydınlık mevsimiydi, Karanlık mevsimiydi, hem umut baharı, hem de umutsuzluk kışıydı, hem her şeyimiz vardı, hem hiçbir şeyimiz yoktu…”

Son yıllarda rekabet hukuku alanındaki değişim tam anlamıyla baş döndürücü. Özellikle dijitalleşme rekabet hukuku kurallarının adeta yeniden yazılmasını gerektiriyor. Rekabet hukuku e-ticaret ve dijital platformlar konusundaki tüm arayışların merkezinde yer alıyor. Çok değil, 10 yıl önce teknolojideki inovasyonlar ile gündeme gelen bu platformlar bugün birçok açıdan negatif yönleriyle anılıyor. Örneğin, bu platformların sahip oldukları pazar gücü ve bunun yarattığı “pazar kapama” etkisi önemli bir sorun olarak ön plana çıkıyor. Öyle ki, bu platformlar pazarlara ve tüketicilere ulaşmada ana giriş kapısı özelliğini kazanmış durumda. Platformların koyduğu kurallara uymayan teşebbüsler bir anda pazar dışında kalma riskiyle karşılaşıyor.

Tüm dünyada bu tartışmalar yaşanırken, Türkiye’de de Rekabet Kurumu özellikle COVID-19 pandemisinin başladığı 2020 yılında çok sayıda sektör incelemesi başlatmıştı. Bunlardan biri de 11.6.2020 tarihinde başlanan ve çok ses getiren E-Pazaryerleri Platformları Sektör İncelemesi oldu. Anılan Sektör İncelemesinde yaklaşık 354 sayfalık kapsamlı bir Ön Rapor (“Rapor”) yayınlandı.^[1]

Söz konusu Rapor oldukça kapsamlı olmasının yanında kritik tespitler de içeriyor. Ancak bu Rapor’u önemli yapan unsurların başında tüm dünyada dijital ekonomi alanında faaliyet gösteren teşebbüsler hakkında dile getirilen rekabetçi endişeler geliyor. Almanya’da WhatsApp/Facebook veri işleme politikaları hakkında yürütülen incelemeler, Avrupa Birliği Komisyonu tarafından başta Amazon olmak üzere, Facebook ve Apple gibi teşebbüsler hakkında yürütülen incelemeler Rapor’u önemli kılıyor. Türkiye için e-ticaret pazarında yeni pazar yapısının ele alındığı söz konusu Rapor getirdiği birçok öneri ile de zaten ezberleri bozuyor.

Bu kapsamda, Rapor’daki temel yaklaşım ve tespitler bu ilk yazıda, politika önerileri ve Rapor’u takip eden süreçte e-pazaryerleri konusunda yürütülen rekabet incelemeleri ise takip eden ikinci yazıda ele alınacaktır.

Rapor’daki Temel Yaklaşım ve Öne Çıkan Rekabetçi Endişeler

Sektör İncelemesinde özellikle e-ticaret sektöründe 2016 yılından beri yaşanan büyümeye vurgu yapıldığı görülmektedir. Rapor öncelikle perakende e-ticaret faaliyetlerinin işleyişine ve bu alanda dijitalleşme ile birlikte yaşanan değişime ışık tutmaktadır. Bunu takiben, Rapor’da e-ticaret sektöründeki değişim sonucunda ortaya çıkan en önemli satış kanalı olan e-pazaryerlerine ilişkin önemli tespitler yapılmaktadır. Özellikle 2020 yılında e-ticaret hacmi % 64 büyüme gösterirken, söz konusu oranın e-pazaryerleri bakımından % 112’ye ulaşmış olmasının altı çizilmektedir. Bu nedenle, Rapor’un odak noktası e-pazaryerlerinin ticari uygulamalarının rekabetçi ve rekabet karşıtı etkilerinin ortaya konulması olarak belirlenmiştir. Rapor, buna ilişkin uygun politika önerileri sunmayı da hedeflemektedir.

Rapor, bu çerçevede ilk bölümde e-ticaret kavramını ve buna ilişkin e-pazaryeri modelini incelemektedir. Bu bölümde e-ticaretin gelişimine ve COVID-19’un bu gelişime etkilerine de yer verilmektedir. İkinci bölümde Amazon ve Alibaba gibi iki önemli e-pazaryerinin iş modeli, üçüncü bölümde ise e-pazaryerlerinin Türkiye’deki konumu ele alınmaktadır. Bu üçüncü bölümde, anılan teşebbüslerin pazar payları, ilgili pazardaki yoğunlaşma oranları ve pazar gücü kavramı irdelenmektedir. Dördüncü bölümde e-pazaryerlerinin ekonomik özellikleriyle birlikte çeşitli pazar aksaklıklarına yer verilmektedir. E-pazaryerlerinin işleyişine, gelişimine ve pazardaki mevcut rekabet yapısına ilişkin değerlendirmeler de bu bölümde yer almaktadır. Beşinci bölüm ise rekabet sorunlarının incelendiği bölümdür. Bu bölümde rekabetçi sorunlar üç temel başlık altında incelenmektedir: platformlar arası rekabeti aksatabilecek sorunlar, platform içi rekabeti aksatabilecek sorunlar ve tüketicilere yönelik endişeler. Söz konusu rekabetçi endişeler altında bazı alt başlıklara da yer verildiği görülmektedir.

Platformlar arası rekabeti aksatabilecek sorunlar aşağıdaki alt başlıklar altında incelenmektedir:

• En çok kayrılan müşteri koşulu
• Münhasırlık
• Tüketici ve satıcı tarafında çoklu erişimi sınırlandıran uygulamalar.

Platform içi rekabeti aksatan sorunlar aşağıdaki alt başlıklar altında incelenmektedir:

• Pazaryerinde faaliyet gösteren satıcılar arasında ayrımcılık
• Pazaryerleri ürün ve satıcı sıralaması
• Pazaryerleri tarafından toplanan veri
• Pazaryerleri tarafından sunulan ilişkili hizmetler
• Haksız ticari uygulamalar
• Pazaryeri ve satıcıların topla – dağıt (hub and spoke) tipi kartellere eğilimi

Tüketicilere yönelik endişeler aşağıdaki alt başlıklar altında incelenir:

• Fiyat temelli endişeler
• Tüketici bağımlılığı ve sadakat uygulamaları
• Veri temelli endişeler
• İnovasyonun azalması

Rapor’un son bölümü tespit edilen bu sorunlara yönelik politika önerilerine ayrılmıştır. İlginç olan, söz konusu önerilerin oldukça yenilikçi içeriklere sahip olmasıdır. Bu politika önerileri üç ana başlık altında ele alınmaktadır:

• Mevcut rekabet hukuku kurallarının platformlar bakımından uygulanmasındaki belirsizlikleri ortadan kaldırmak ve uygulamayı güçlendirmek üzere ikincil mevzuatın gözden geçirilerek güncellenmesi
• Sektörün geneline hâkim asimetrik pazarlık gücüne yönelik olarak, ikili ilişkilerde referans teşkil etmek üzere bir “Platform Davranış Kodu” düzenlemesinin hayata geçirilmesi
• Geçit bekçisi niteliğindeki teşebbüslerin belirlenerek, bunların kaçınmakla yükümlü oldukları davranışların öncül (ex-ante) bir yasal düzenleme ile hayata geçirilmesi

Ayrıca, son bölümde politika önerilerine geçmeden önce e-pazaryerlerine ilişkin teorik çerçeveye de yer verilmektedir. Bu bölümde özellikle platformların gelişimine ilişkin gelecek projeksiyonlarının, ulaşılan sonuçların ve en önemlisi bazı e-pazaryerlerinin pazar gücünün yarattığı sorunların altı çizilmektedir. Böylelikle Rapor, politika önerileri konusunda kamuoyu görüşlerini toplamayı ve nihai olarak bunları şekillendirmeyi amaçlamaktadır. Aşağıdaki bölümde yer verilecek politika önerileri birçok açıdan Rekabet Kurumu’nun mevcut yaklaşımının değişmesi anlamına gelmektedir. Dolayısıyla bu önerilerin hayata geçmesi sadece rekabet hukuku uygulamaları açısından değil, ilgili pazarlardaki e-pazaryerlerinin işleyişi açısından da yepyeni bir dönemin başlangıcı olacaktır.

Teorik Çerçeveye ve Mevcut Görünüme İlişkin Tespitler

Raporun belki de en önemli bölümü son derece kritik tespitlerin yapıldığı bu bölümdür. Zira anılan bölüm politika önerilerine ilişkin temel tespitlerin dayanağını teşkil etmektedir. Rapor, e-pazaryerlerinin çok taraflı pazar özelliği taşıyan bir modele sahip olup, kendine has özellikleri nedeniyle geleneksel pazarlardan farklılaştığını tespit etmektedir.

Anılan platformların faaliyet gösterdiği pazarlarda güçlü ağ etkileri, ölçek ve kapsam ekonomileri gibi pazara giriş engelleri yanında, söz konusu platformların veri temelli bir işleyişe sahip olması dahi yüksek bir pazara giriş engeli olarak nitelendirilmektedir. Pazara girişteki bu engeller Rekabet Kurumu nezdinde oluşan rekabetçi endişelerin dozunu artırmaktadır. Zira anılan pazar bu yapısı nedeniyle kendisini kolay kolay düzeltemediği gibi, bu durum pazardaki yerleşik teşebbüslerin pazar gücü bakımından bir kısırdöngüye neden olmaktadır. Rapor bu konuda çok vurucu bir tespit yapmaktadır. Buna göre, bu kısırdöngü “pazar içi rekabeti”, “pazar için rekabete” dönüştürmektedir. Sonucunda ise kazanan hepsini aldığından dolayı anılan pazarda tekelleşme ortaya çıkmaktadır. Sadece oluşan bu tekelleşme değil, e-pazaryerlerinin sahip olduğu pazar gücü de anılan teşebbüslerin rakiplerini dışlamalarına, satıcı ve tüketicilere adil olmayan şartlar dikte etmelerine olanak sağlayarak oluşan zararları artırmaktadır.

Bazı tespitler ise mevcut duruma ve anılan pazardaki değişimlere yöneliktir. Bunların başında, COVID-19 sürecinde e-ticaret ve dolayısıyla e-pazaryerlerinin geçirdiği hızlı büyüme gelmektedir. Tüketiciler nezdinde e-pazaryerleri, fiziksel mağaza ve markaların internet sitelerinden farklı bir pazar teşkil etmektedir.

E-pazaryerleri arasındaki rekabetin temel unsuru sahip oldukları aktif müşteri tabanının büyüklüğüdür. Bir e-pazaryeri ne kadar çok aktif kullanıcıya sahip olursa, diğer rakip pazaryerlerine göre o kadar rekabet avantajı elde etmektedir. Ancak tüketicilerin sınırlı sayıda pazaryerini tercih ettiği, yani aktif oldukları platform sayısının sınırlı olduğu da bilinmektedir.

Ayrıca, ilgili pazardaki önemli oyuncuların büyümesi incelenmiştir. Bu kapsamda e-pazaryerlerinden Trendyol’un ilgili pazardaki gelişiminin de Rekabet Kurumu’nun dikkatinden kaçmadığı görülmektedir. Trendyol 2018 yılından itibaren tüketici tabanı, ziyaret sayısı ve alışveriş sayısı gibi parametrelerde düzenli bir artış oranı yakalamıştır. N11, Hepsiburada ve Amazon gibi pazardaki diğer önemli oyuncuların gelişimi de Rapor’da incelenmiştir. Rekabet Kurumu, anılan pazarın henüz gelişiminin başında olduğu ve zamanla devralmalarla birlikte yoğunlaşmaların artacağı tahmininde bulunmaktadır.

Rapor’da geleceğe yönelik son tespit satıcıların konumuna ilişkindir. Bu kapsamda, hibrit yapıda olan yani hem bir platform teşkil edip hem de ürün satan bir iş modelini benimseyen pazaryerlerinde mevcut olan ayrımcılık riskinin altı çizilmektedir. Buna göre, anılan hibrit yapıdaki pazaryerleri kendilerini kayırıp rakip konumdaki satıcıları dışlayabilecektir.

E-pazaryerlerinin faaliyetlerini ilişkili pazarlara genişletmesi de benzer şekilde çıkar çatışmaları doğurmaktadır. Rapor, kargo/lojistik ve ödeme sistemleri gibi ilişkili pazarlara pazaryerleri tarafından girilmesi halinde bu durumun hem satıcılar hem de bu pazarlarda yer alan teşebbüsler bakımından rekabet endişelerini gündeme getirebileceğini belirtmektedir. Ancak yine Rapor’a göre, pazaryerlerinin ilişkili pazarlara nüfuz oranı oldukça düşüktür.

Ara Sonuç

Rekabet Kurumu’nun uzun süredir beklenen belki de en önemli sektör incelemesi olan E-Pazaryerleri Platformları Sektör İncelemesi’nin 2022 yılı içinde sona ermesi beklenmektedir. Ancak ilk bulguların ve tespitlerin paylaşıldığı Rapor, aslında birçok açıdan nihai sonuçlar içermektedir. Kurumun tespitlerinin temelinde anılan pazarlardaki değişim ve geleceğe yönelik rekabetçi endişelerin yer aldığı görülmektedir. Bu sonuçlar söz konusu pazarlarda yepyeni davranış kodlarının belirlenmesine ve ticari pratiklerin değişmesine neden olma potansiyelini taşımaktadır. Rapor’da yer alan pazarın mevcut durumu ve rekabetçi endişelere ilişkin radikal tespitler dahi birçok ezberi bozabilecek niteliktedir.

E-ticaret pazarı ve bu pazarın en önemli oyuncuları olan platformlar ciddi bir değişim içerisindeyken söz konusu Rapor, Dickens’ın “İki Şehrin Hikayesi” adlı eseri gibi geleceğe ilişkin farklı bakış açıları sunuyor. Sonucu ne olursa olsun, Rapor’un yaptığı hızlı giriş ile konuya bakışımızı şimdiden derinleştirdiği kesin.