Acentenin Rekabet Etmeme Yükümlülüğü

Giriş

Türk Hukukunda acentenin rekabet etmeme yükümlülüğü iki ayrı kapsamda incelenir. Bunlardan ilki, acentenin acentelik sözleşmesinin devamı boyunca söz konusu olan kanundan doğan rekabet etmeme yükümlülüğüdür. 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nun (“TTK”) “İnhisar” başlıklı 104. maddesi uyarınca acente, aynı yer ve bölge içinde, birbirleri ile rekabette bulunan birden fazla ticari işletmenin acenteliğini üstelenemez. Bu yükümlülük, acentenin sadakat borcu gereğidir. Acentenin rekabet etmeme yükümlülüğünün ikinci görünümü ise acentelik sözleşmesinin sona ermesinden sonra öngörülen rekabet yasağı sözleşmeleridir. Rekabet yasağı sözleşmeleri TTK madde 123 çerçevesinde düzenlenir. TTK’nın gerekçesinde bu düzenlemenin amacının, TTK öncesi dönemde çoğu zaman müvekkil isteği ve baskısıyla sözleşme özgürlüğü çerçevesinde yapılan rekabet yasağı sözleşmelerine zaman ve konu sınırlaması, şekil koşulu ve yasak karşılığı tazminat edimi öngörülmek suretiyle acentelerin korunması olduğu belirtilir.

Acentelik Sözleşmesinin Süresince Rekabet Etmeme Yükümlülüğü

TTK madde 104’te düzenlenen inhisar hakkı kavramı doktrin ve uygulamada “tekel hakkı” veya “münhasırlık” olarak nitelendirilir. TTK “tek acente-tek müvekkil” ilkesini benimser[1], ancak aksi sözleşme ile kararlaştırılabilir. Acentenin, acentelik sözleşmesi süresince rekabet etmeme yükümlülüğü, müvekkilin tekel hakkı olarak nitelendirilir. Aksine yazılı bir anlaşma olmadıkça, acente, sadakat borcu gereği aynı yer veya bölgede, birbiriyle rekabette bulunan birden çok ticari işletme hesabına acentelik yapamaz. Şu halde, acentenin rekabet etmeme yükümlülüğü konu, zaman ve bölgesel açılardan sınırlandırılmıştır.

TTK madde 104’ün lafzı bakımından “birbiriyle rekabette bulunan” ifadesinin dar yorumlanması ve “aynı ticaret dalı içinde birbiriyle rekabette bulunan” şeklinde anlaşılması gerektiği belirtilir[2]. Başka bir deyişle, acente, faaliyet konuları farklı olan çeşitli işletmeler hesabına acentelik yapabilir. Acentenin bağımsız tacir yardımcılarından olması da hâlihazırda acentenin birden fazla ticari işletmeyi temsil edebilmesinin dayanağını oluşturur. Bölgesel sınırlama tarafların iradesine uygun olarak belirlenir. Bunlara ek olaraksa, münhasırlık, belli bir coğrafi bölge içinde kalmak koşuluyla belirli bir mal veya müşteri kitlesi bakımından öngörülebilir.

Müvekkilin rıza göstermesi halinde, bir anlaşma ile acentenin rakip işletmeler hesabına çalışması mümkündür. Bu anlaşma bakımından yazılı şekil bir geçerlik koşuludur. Ancak acentenin sadakat borcunun bir görünümü olan müvekkilinin menfaatlerini koruma borcu çerçevesinde, müvekkilin yazılı sözleşmeyle rekabet etmeye rıza göstermesi halinde dahi acente, müvekkilinin menfaatlerine zarar veremez[3]. Böyle bir durumda rekabet hakkının kötüye kullanılması söz konusu olur[4]. Başka bir deyişle, acentenin rekabet etmeme yükümlülüğünden sözleşmeyle kurtulması, onu müvekkile karşı diğer borçlarından kurtarmaz. Acente, her halükarda, müvekkilinin çıkarlarını ihlal etmeme yükümü altındadır.

Rekabet Etmeme Yükümlülüğü İhlali

Rekabet etmeme yükümlülüğü, acente için müvekkili ile rekabet içinde olan teşebbüslerle acentelik ilişkisi içine girememesi bakımından bir borç niteliği taşır. Bu borca aykırılık halinde acentenin tazminat borcunun veya müvekkilin acentelik sözleşmesini fesih hakkının doğması söz konusu olabilir[5].

Acentelik Sözleşmesi Sonrası Rekabet Yasağı Sözleşmeleri

TTK madde 123 acentelik sözleşmesinin sona ermesinden sonra sözleşmesel rekabet yasağını düzenler. Kural olarak, sözleşmenin sona ermesinden sonra tarafların herhangi bir kısıtlamaya tabii olmadan çalışmaya devam etmeleri asıldır. Ancak taraflar arasında zaman içinde paylaşılan sırların korunması, sadakat borcu ve çıkar çatışmasının önlenmesi nedenleriyle rekabet yasağı sözleşmelerine başvurulur. Hukukumuzda TTK ile ilk kez düzenlenen bu sözleşmeye ilişkin kanun hükmü, Alman Ticaret Kanunu’ndan alınmıştır. Bu hükmün getirilmesinden önce ise 818 sayılı Mülga Borçlar Kanunu’nun hizmet sözleşmesine uygulanan hükümleri bünyesine uygun düştükleri ölçüde acentelik sözleşmesine de uygulanmakta ve rekabet yasağı sözleşmeleri de bu kapsamda ele alınmaktaydı[6].

TTK madde 123 uyarınca, acentenin, işletmesine ilişkin faaliyetlerini sözleşme ilişkisinin sona ermesinden sonrası için kısıtlayan anlaşma yazılı şekilde yapılır. Ayrıca müvekkil, anlaşma hükümlerini içeren ve kendisi tarafından imzalanmış bir belgeyi de acenteye vermelidir. Yazılı şekil bu anlaşma bakımından geçerlik koşuludur[7].

Kapsam

Acente açısından, rekabet yasağı sözleşmesinin konusu, acentelik sözleşmesine konu olan faaliyetinin, sözleşmenin sona ermesi akabinde müvekkil ile rekabet etmemesi şeklinde sınırlandırılmasıdır. TTK hükmünün lafzında “acentenin işletmesine ilişkin faaliyetlerini sözleşme ilişkisinin sona ermesinden sonrası için sınırlandıran…” şeklinde ifade edilen kapsamdan anlaşıldığı üzere, rekabet yasağının sınırlarını da müvekkil özelinde acentenin faaliyetleri belirler[8]. Dolayısıyla rekabet etmeme borcunun neleri kapsayacağı, ilk aşamada acentelik sözleşmesi hükümlerine bakılarak belirlenir. Ancak her halükarda, madde lafzındaki “işletmeye ilişkin faaliyetler” ifadesi dar yorumlanarak, acentenin farklı alanlardaki acentelik faaliyetlerine devam etmesine izin verilir. Uygulamada ise bu kapsamın sınırlarının genişletilmesi eğilimi söz konusudur. Bu durumlarda aşağıda ele alınan tazminatın kapsamının da genişlemesi gerektiği savunulur.[9]

Sözleşmenin zamansal sınırlaması kanuni düzenlemeye tabidir. TTK madde 123 uyarınca rekabet yasağı sözleşmelerinin süresi, acentelik sözleşmesinin sona ermesinden sonra en fazla iki yıl olabilir. Bu iki yıllık süre kesindir ve uzatılamaz, ayrıca bu süre devam ederken kesilmesi veya durması da söz konusu olmaz. İki yıldan daha uzun süreli akdedilen rekabet yasağı sözleşmeleri değiştirilmiş kısmi butlan ile karşı karşıya kalır ve iki yıllık sürenin dolmasıyla yasak hukuken ortadan kalkar[10].

Rekabet Yasağı Sözleşmesinin Yapılış Zamanı

TTK madde 123’ün gerekçesinde de belirtildiği üzere, rekabet yasağı sözleşmelerinin yapılış zamanı önem taşır. Acentenin korunması amacının bir görünümü olarak, rekabet yasağı sözleşmelerinin sadece acentelik sözleşmesiyle birlikte veya acentelik sözleşmesi süresince yapılabileceği kabul edilir. Ancak acentelik sözleşmesinin sona ermesinden sonra akdedilmiş olan rekabet yasağı sözleşmelerinin TTK madde 123’e tabii olup olmayacağı konusunda açıklık yoktur. Doktrinde, müvekkillerin acentelere ileri tarihli rekabet yasağı sözleşmeleri imzalatarak TTK madde 123’ün dolanılması suretiyle acenteleri bu hükümde yer alan korumalardan mahrum bırakma ihtimallerine karşı, acentelik sözleşmesinin sona ermesinden sonra imzalanan rekabet yasağı sözleşmelerinin de TTK madde 123 kapsamında ele alınması fikri ileri sürülmüştür[11]. 6103 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nun Yürürlüğü ve Uygulama Şekli Hakkında Kanun madde 14 uyarınca TTK’nın yürürlüğe girme tarihi olan 01.07.2012 tarihinden önce akdedilen ve o tarihte hala devam etmekte olan rekabet yasağı sözleşmelerine de TTK madde 123 hükmü uygulanır.

Tazminat

TTK madde 123/1 uyarınca, rekabet yasağı sözleşmelerinin geçerli olabilmesi için müvekkilin acenteye tazminat ödemesi şarttır. Burada kanun koyucu kesin bir ölçüt belirtmekten kaçınarak “uygun bir tazminat” ödenmesini öngörür. İlgili tazminat müvekkil bakımından kanundan doğan bir borç olup ayrıca rekabet yasağı sözleşmesinde kararlaştırılmış olmasına gerek yoktur.

Tazminat miktarının belirlenmesinde objektif maddi şartlar dikkate alınır. Belirtmek gerekir ki, sözleşme bedelini aşan tazminat uygun tazminat olarak nitelendirilemez[12]. Doktrinde, rekabet yasağı nedeniyle öngörülen tazminat açısından, acentenin aynı bölgede rakip firmalar adına acentelik yapmasının engellenmesi nedeniyle denkleştirme tazminatı hesaplaması dikkate alınarak son beş yıl üzerinden ortalama alınmak suretiyle hesaplanacak rekabet yasağı süresine tekabül eden komisyon/ücret gelirinin esas alınması gerektiği öne sürülür[13].

TTK madde 123/2 uyarınca, müvekkil, acentelik sözleşmesinin sona ermesine kadar rekabet yasağı sözleşmesinden vazgeçebilir. Bu halde müvekkil vazgeçme beyanından itibaren altı ayın geçmesiyle tazminat ödeme borcundan kurtulur.

Geçersizlik

Rekabet yasağını düzenleyen TTK madde 123. emredici nitelikte olup öngörülen hükümler acentenin aleyhine olduğu sürece geçersizdir. Dolayısıyla acenteye ödenecek tazminatın uygun bir tazminat olması gerekliliği de bu bağlamda ele alınır ve acentelik faaliyeti ile karşılaştırıldığında düşük kalan bir tazminat öngörülmesi de geçersiz addedilir.

Sonuç

Acentenin rekabet etmeme yükümlülüğü, acentelik sözleşmesi süresince ve acentelik sözleşmesinin sona ermesinden sonra olmak üzere iki şekilde sınıflandırılabilir. TTK madde 104 kapsamında ele alınan acentenin sözleşme süresince rekabet etmeme yükümlülüğü, konu, zaman ve bölge bakımından kapsamının dar tutulması sebebiyle acentelerin korunması amacını yansıtır. Buna karşılık, Türk hukukunda acentenin müvekkiliyle rekabet etmemesi esastır, bundan sapma ancak yazılı bir sözleşme ile mümkündür. Acenteler bakımından acentelik sözleşmesinin sona ermesinden sonra başlayan rekabet etmeme yükümlülüğü, rekabet yasağı sözleşmelerine konu edilir. Bu sözleşmeler de yazılı şekilde yapılır ve müvekkil tarafından anlaşma hükümlerini içeren imzalanmış bir belgenin acenteye verilmesi gerekir. Rekabet yasağı sözleşmeleri azami iki yıl süreli olarak yapılabilir ve acentelik sözleşmesi ile birlikte veya sözleşme ilişkisi devam ederken yapılması hükmün getirilme amacı olan acentenin korunması ilkesine uygun olur. Rekabet yasağı sözleşmeleri her iki tarafa borç yükleyen sözleşmeler olup, müvekkilin rekabet etmeme edimi karşısında acenteye uygun bir tazminat ödemesi şarttır.

[1] Kaya, Arslan; Türk Ticaret Kanunu Şerhi, Birinci Kitap Yedinci Kısım: Acentelik, Beta Yayınları, 2013, s. 42.

[2] Kaya, Arslan; s. 42.

[3] Poroy/Yasaman, Ticari İşletme Hukuku, Vedat Yayıncılık, 2012, s. 251.

[4] Kayıhan, Şaban; Türk Hukukunda Acentelik Sözleşmesi, Seçkin Yayınları, 2011, s.108.

[5] Kaya, Arslan; s. 45.

[6] Göksoy, Yaşar Can, 6102 Sayılı Yeni Türk Ticaret Kanunu’na Göre Acentenin Sözleşme Sonrası Rekabet Yasağı Anlaşması, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Cilt:12, 2010, s. 896.

[7] Poroy/Yasaman, s. 262.

[8] Kaya, Arslan; s. 292.

[9] Kaya, Arslan; s. 292.

[10] Kaya, Arslan; s. 293.

[11] Göksoy, Yaşar Can, s. 900.

[12] Kaya, Arslan; s. 296.

[13] Poroy/Yasaman, s. 262.