İnşaat Sektöründe Kullanılan Model Sözleşmeler Serisi

FIDIC (Müşavir ve Mühendisler Uluslararası Federasyonu) Model Sözleşme Türleri – Genel Bilgi

FIDIC (Fédération Internationale Des Ingénieurs-Counseils) kısaltılmış adıyla anılan Müşavir ve Mühendisler Uluslararası Federasyonu, 1913 yılında kurulmuş bir meslek örgütüdür. Üyeleri çeşitli ülkelerden usulüne uygun olarak seçilmiş müşavir-mühendis birlikleri olup Örgüt’e üyelik her ülkeden tek bir meslek birliği ile sınırlı tutulmuştur. Bugün için FIDIC, 97 ülkeyi temsil eden meslek birliklerinden oluşmaktadır. Türkiye de FIDIC’e 1987 yılında Türk Müşavir-Mühendisler ve Mimarlar Birliği vasıtasıyla üye olmuştur. FIDIC, üyeleri olan bu meslek birlikleri adına müşavir-mühendis sektörünün stratejik hedeflerinin belirlenmesinde, uygulanmasında ve üyelerine sektör ile ilgili kaynak ve bilgi sağlamada oldukça önemli bir rol oynamaktadır. Bununla beraber, sektöre ilişkin politikalar ve meslek ilkeleri geliştirmekte, üye meslek birliklerinin temsil ettikleri ülkelerin bu konulardaki ihtiyaçlarına yönelik faaliyetlerde bulunmaktadır.

FIDIC’in temel hedefi ulusal ve uluslararası planda mesleki gelişmeye katkı sağlamak ve üyelerinin menfaatlerini korumaktır. Hedeflerini genişletmek ve devam ettirmek maksadıyla FIDIC örgütü, müşterilerin, müşavirlerin, alt müteahhitlerin, konsorsiyumların ve bunların temsilcilerinin faydalanmaları amacıyla standart sözleşmeler, prosedürler, tavsiye ve bilgi dokümanları yayınlamaktadır. Ayrıca FIDIC, üyelerine model sözleşmeler, ilke beyanları ve bunun gibi iş uygulaması dokümanları, görüş belgeleri, kılavuzlar, yönetim sistemleri (kalite yönetimi, risk yönetimi, iş ahlakı yönetimi, çevre yönetimi ve sürdürülebilirlik) alanında eğitim kitapçıkları ve müşavir seçimi, nitelik bazlı seçim, ihale aşamaları, tedarik, sigorta, sorumluluk, teknoloji transferi ve kapasite geliştirme gibi iş süreçlerine ilişkin bilgiler de sağlamaktadır. Bu belgelerin meydana getirilmesindeki ana amaçlar, (i) terminolojinin standardize edilmesi, (ii) işlemlere ilişkin dokümanların kullanıcı dostu ve yeknesak olabilmesi, (iii) işlem taraflarının (İş Sahibi – Yüklenici – Temsilci/Danışman/Mühendisler) aralarındaki ilişkilerin düzenlenmesi olarak belirlenmektedir.

FIDIC Örgütü’nün mevcut dokümanları arasında en çok kullanılanları ve en önemlileri model sözleşme örnekleridir. Bu bağlamda, bugüne kadar yayınlanmış olan, İnşaat Mühendisliği İşleri ile ilgili Sözleşme Modeli ve Şartnameleri (Red Book-Kırmızı Kitap), Santral ve Dizayn-İnşa işlerine ilişkin Elektronik ve Mekanik İşler ile ilgili Sözleşme Modeli ve Şartnameleri (Yellow Book-Sarı Kitap), Tasarla-Yap/Anahtar Teslimi İşler için Sözleşme Modeli ve Şartnameler (Orange Book-Turuncu Kitap), İnşaat Mühendisliği ile İlgili Alt Müteahhitlik Ortak Girişim Model Sözleşmesi (Blue Book-Mavi Kitap), İş Sahibi-Müşavir Hizmet Model Sözleşmesi (White Book-Beyaz Kitap), Mühendislik, Tedarik ve İnşaat Sözleşmesi/Anahtar Teslim Model Sözleşmesi (Silver Book-Gümüş Kitap), ve Joint Venture/Konsorsiyum Sözleşme Modeli ve Alt Müşavir Sözleşme Modeli bulunmaktadır.

Sektörel ihtiyaçlara cevap verebilmek adına kuruluş sözleşmeleri revize etmekte, derlemekte veya yeni model sözleşmeler oluşturmaktadır. Bu bağlamda, proje finansmanı gerekliliklerini ön planda tutan ve bankalar tarafından daha çok tercih edilen “Pembe Kitap-Pink Book” en son 2010 yılında revize edilerek yayınlanmıştır. Yine benzer nedenlerle 2006 yılında Tarama ve Islah İşleri ile ilgili Model Sözleşme “Turkuaz Kitap-Turquoise Book”, 2008 yılında Dizayn, İnşa ve İşletme İşlerine İlişkin Model Sözleşme “Altın Kitap-Gold Book” ve 2011 yılında Alt Yüklenici Model Sözleşmesi kitabı yayınlanmıştır.

Sözleşme modellerini içeren bu kitaplardan sektörde en sık kullanılanları hakkında özet bilgiler aşağıda sunulmaktadır:

Kırmızı Kitap

En geniş uygulama alanına sahip FIDIC kitabı olan Kırmızı Kitap, esas olarak iş sahibi ve yüklenici arasındaki ilişkileri düzenlemektedir. Bu kitabın ilk baskısı 1957 yılında, dördüncü baskısı 1987 yılında yayınlanmıştır. 1992 yılında ise son baskı üzerinde ufak değişiklikler yapılmış ve son olarak 1999 yılında mevcut baskı olan beşinci baskısı yayınlanmıştır. Bu baskı ile birlikte Kitap İnşaat Mühendisliği İşleri ile İlgili Sözleşme Şartları adını almıştır. Kırmızı Kitap iş sahibinin genel tasarımını yaptığı, yüklenicinin ise bazı tesis tasarımlarını gerçekleştirdiği ve yürüttüğü inşaat işleri için tasarlanmıştır. Beşinci baskıda yer alan düzenlemeler ışığında Kırmızı Kitabın su ve kanalizasyon şebekeleri, boru hattı, yol, köprü ve bina yapımı gibi göreceli olarak basit ve inşaat mühendisliği işlerinin ağırlıkta olduğu projelerde kullanılmasının daha uygun olduğu kabul edilmektedir^[1].

Sarı Kitap

1999 yılında, Elektronik ve Mekanik İşler ile ilgili Sözleşme Örneği (Sarı Kitap) ve Tasarla-Yap/Anahtar Teslimi İşler için Sözleşme Örneğinin (Turuncu Kitap) birleştirilmesi ile oluşturulan Sarı Kitap da aynı Kırmızı Kitap gibi iş sahibi ve yüklenici arasındaki ilişkileri düzenlemektedir. Ancak Sarı Kitap özel olarak inşaat ve montaj işleri yüklenici tarafından üstlenilmiş olan işlerde kullanılmaktadır. Sarı Kitaba tabi inşaat işlerinde yüklenici tesis tasarımı, inşaat ve mühendislik işlerinden sorumludur. Ancak iş sahibi de bazı tasarımlardan sorumlu tutulabilmektedir. Sarı Kitabın özellikle yüklenicinin kendi know-how ve tecrübelerine dayanarak gerçekleştirdiği diğer bir deyişle yüklenicinin, iş sahibinin oluşturduğu tasarım ve belli standartlar ile sınırlı kalmayacağı inşaat işlerinde kullanılması tavsiye edilmektedir. Bu çerçevede, pompa istasyonları, su, atık arıtım ve sanayi tesisleri ve baca gazı filitrasyon tesislerinin inşaat işleri için Sarı Kitap uygun görülmektedir.

Gümüş Kitap

“Mühendislik, Tedarik ve İnşaat Sözleşmesi/Anahtar Teslim Sözleşmesi” adını taşıyan Gümüş Kitap, Turuncu Kitabın sektörün ihtiyaçlarını tam olarak karşılayamaması sebebiyle 1999 yılında yayınlanmıştır. Hazırlanma amacı, anahtar teslimin söz konusu olduğu tüm işlere dair altyapı işlemleri için uygulanabilecek kurallar öngörmektir. Gümüş Kitap kapsamına alınabilecek inşaat işlerinde yüklenici, tesis tam teçhizatlı bir biçimde tamamlanıncaya ve faaliyete geçinceye kadar mühendislik, tedarik ve inşaat işlerini yürütmektedir. İş sahibi bu Kitaba dahil edilebilecek işlerde, tasarımla ilgilenmemekte, yalnızca inşaatın işlevi ile ilgilenmektedir. Kitapta öngörülen düzenlemeler çerçevesinde, Gümüş Kitabın içme suyu temini, arıtımı, enerji santralleri, katı atık yakma tesisi gibi inşaat işlerinde faydalı olduğu belirtilmektedir.

Yeşil Kitap

İnşaat işinin tasarımının hem iş sahibi hem de iş sahibinin istekleri doğrultusunda yüklenici tarafından gerçekleştirilebildiği işler için uygulanabilen Yeşil Kitap, kısa sözleşme olarak anılmakta ve genellikle kısa süreli, tekrar eden, basit inşaat işlerinde tercih edilmektedir. Yeşil Kitaba dahil edilebilen bazı işlerde alt yükleniciye ya da mühendise ihtiyaç duyulmamakla beraber yüklenici, genellikle hem tasarım hem de inşaat işlerini yürütmektedir. Yeşil Kitap, bedeli 500 000 USD’dan küçük ve 6 ay içinde tamamlanması öngörülmüş işlerde kullanılmak üzere hazırlanmıştır^[2]. Bu sebeple kısa ve basit bir biçimde ele alınmıştır.

Model Sözleşmeler hakkında yukarıda verilen bilgilerin ışığında sözleşmelerin içerik ve hükümlerini de kapsayan genel yapıları aşağıdaki şekilde kurgulanmıştır:

• Madde 1: “Genel Hükümler” – genel tanımlar, sözleşme dili, uygulanacak hukuk tanımı, dokümantasyon önceliği, müşterek ve müteselsil sorumluluk, sözleşmenin yorumlanması, gizlilik, hukuk kurallarına riayet gibi Sözleşmenin geneline uygulanacak hükümler bu maddede düzenlenmektedir.
• Madde 2-4: “İş Veren”, “Mühendis” (Kırmızı ve Sarı Kitaplarda yer almaktadır) ve “Yüklenici”’nin görev ve yükümlülükleri, İş Veren’in yönetim ve uygulamaları (Gümüş Kitap) ve işlerin yürütülmesinde yetkili olanların görev ve yükümlülükleri bu maddelerde düzenlenmektedir.
• Madde 5: “Tayin Edilmiş Alt-Yükleniciler” (Kırmızı Kitap), “Dizayn’a” (Sarı ve Gümüş Kitap) ilişkin düzenlemeler bu madde ele alınmaktadır.
• Madde 6: Proje kapsamında çalışacak hem Yüklenici’ye hem de İş Veren’e ait “Personel ve İşçi” hakkındaki sorumluluk ve gerekliliklere ilişkin düzenlemeler bu maddenin kapsamında yer almaktadır.
• Madde 7: “Tesis, Malzeme ve İşçilik” ile ve Yüklenici’nin inşaat sahasına getirmekle yükümlü olduğu ekipman ve test aşamaları ile ilgili düzenlemeler bu maddede yer almaktadır.
• Madde 8-11: “İşe Başlama, Gecikme ve Erteleme, Tamamlama Testleri, İş Veren’in Devralması ve Ayıplar ve bunların sonuçları bu maddeler kapsamında ele alınmaktadır.
• Madde 12: “Ölçümleme ve Değerlendirme” (Kırmızı Kitap) ve “Kapanış Sonrası Testler” (Sarı ve Gümüş Kitap) bu madde düzenlenen başlılardır.
• Madde 13-14: “Varyasyonlar ve Düzeltmeler” “Sözleşme Bedeli ve Ödemesi” ve bunlara ilişkin izlenecek prosedürler bu maddelerde düzenlenmektedir.
• Madde 15-16: “İş Veren’in Fesih Hakkı” ve “Yüklenici’nin Fesih Hakkı” ve bu hakların kullanılması prosedürü ve bu hakların kullanılmasının sonuçlarına ilişkin düzenlemeler bu maddelerde yer almaktadır.
• Madde 17: “Risk ve Sorumluluklar” maddesi, tarafların sözleşme kapsamında yüklendikleri riskleri sorumluluk sınırlamalarını ve risklerin oluşması halinde izlenecek prosedürleri içermektedir.
• Madde 18: “Sigorta” düzenlemelerine ilişkin maddedir. İşlerin başlamasından önce veya yürütülmesi sırasında Yüklenici ve İş Veren’in sorumluluğunda olan Sigorta işlemler düzenlenmektedir.
• Madde 19: “Mücbir Sebepler” maddesi mücbir sebeplerin neler olduğunu ve oluşması halinde izlenecek prosedürleri ve sonuçlarını düzenleyen maddedir.
• Madde 20: “İddialar/Talepler, Uyuşmazlıklar ve Tahkim” maddesinde, tarafların birbirlerine karşı talepte bulunmak istemleri halinde ne tip bir prosedürün izleneceği ve uyuşmazlıkların çözümü için Uyuşmazlık Çözüm Heyeti’nin ve devamında Tahkim Heyeti’nin oluşturulması ve işleyişi belirlenmektedir.

Ayrıca her model sözleşme kendi kapsamına uygun olarak Ekler listesi ve örnek ek formları da içermektedir.

Tabi ki açıklanan bu model sözleşmeler hükümleri taraflar arasında yapılan müzakerelerle değiştirilmekte ve her iki taraf ve İşlerin yürütülüşü açısından en verimli hale getirilebilmektedir. Fakat model sözleşmelerin hükümleri ve yapısı belirli bir düzen içinde kurgulandığından yapılan değişikliğin sözleşmenin bütününe etkileri çok dikkatle incelenmeli ve yapılan değişiklikle bağlantılı olabilecek her türlü sonuç titizlikle göz önüne alınmalıdır.

Yukarıda yer alan açıklamalar ışığında, hem İş Veren hem de Yüklenici açısından işlerin ve hukuki ve ticari ilişkilerin daha sağlıklı ve sorunsuz yürütülebilmesi açısından sağlam hukuki temeller oturtulması gerekmektedir. Bu nedenle uluslararası kabul görmüş ve piyasa aktörleri tarafından tanınan model sözleşmeler kullanılarak İşin ve taraflar arasındaki ilişkilerin hedeflenen amaçlara yönelik en doğru şekilde yürütülmesini sağlanabilmektedir.